Την τελευταία του πνοή άφησε το Σάββατο 11 Οκτωβρίου, σε ηλικία 77 ετών, ο ομότιμος Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αθανάσιος Παλιούρας, μια σπουδαία πνευματική προσωπικότητα με πλούσιο επιστημονικό έργο.
Ο Αθανάσιος Παλιούρας γεννήθηκε στο Αγρίνιο, το 1937, όπου περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές. Σπούδασε Θεολογία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εργάστηκε αρχικά στη Μέση Εκπαίδευση και, εν συνεχεία, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Βελλάς Ιωαννίνων. Με υποτροφία της Ακαδημίας Αθηνών, εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών ερευνών Βενετίας για τον «Κρητικό ζωγράφο Γεώργιο Κλόντζα (1540 -1608) και τον μαρκιανό κώδικα των μικρογραφιών του» (Αθήνα 1977), ενώ, με σειρά σχετικών άρθρων, προώθησε την έρευνα γύρω από τα προβλήματα, που παρουσιάζει η Κρητική Σχολή.
Έγραψε τον «Οδηγό του Μουσείου των εικόνων και του Ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων Βενετίας» και διατύπωσε νέες απόψεις για την καλλιτεχνική κίνηση στην Κρήτη και τη διακίνηση των καλλιτεχνών στον Μεσογειακό χώρο, για την τέχνη και την ανάπτυξη νέων τάσεων στην Κύπρο κατά τον 16ο αιώνα, καθώς και για την εμφάνιση νέων θεμάτων στα εικονογραφικά προγράμματα της εποχής μετά την ʼλωση, με κατάληξη την εικονογραφία των Νεομαρτύρων. Επιμελήθηκε σπουδαίους συλλογικούς τόμους για «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τα Βυζαντινά Μνημεία της Κωνσταντινούπολης», για τη «Μακεδονία», για τους πνευματικούς θησαυρούς της Ανατολής και για «Τα Βυζαντινά Μνημεία Νήσου Ιωαννίνων» με τον καθηγητή Μ. Γαρίδη.
Ακούραστος δάσκαλος, με πλούσιο και σημαντικό ακαδημαϊκό και ερευνητικό έργο, έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά σχετικά με τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή αρχαιολογία, ενώ οργάνωσε πολύ σημαντικές ανασκαφές στην Αιτωλία και την Κρήτη. Ήταν μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Η κηδεία του τελέστηκε την Κυριακή 12 Οκτωβρίου, στον Ιερό Ναό Αγίας Τριάδας Αγρινίου.
Οι ανασκαφές της ομάδας του στο σπήλαιο του Αγίου Νικολάου Βαράσοβας (Κέιμενο από την Ιερά Μητρόπολη Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου – Οκτώβριος 1998)
Το Σάββατο 19 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε αρχιερατική θ. Λειτουργία στο σπήλαιο του Αγίου Νικολάου Βαράσοβας, επ ευκαιρία της λήξεως των φετινών εργασιών της ερευνητικής ομάδος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με επικεφαλής τον Καθηγητή κ. Αθανάσιο Παλιούρα, που πραγματοποιεί ανασκαφή στην περιοχή. Η ανασκαφή αυτή έφερε στο φως την μικρή σκήτη – εγκλείστρα του Αγίου Νικολάου. Η μικρή σκήτη διέθετε, μέσα στο περιορισμένο άνοιγμα των βράχων, εκτός από το Καθολικό, τα κελλιά των μοναχών και την εγκλείστρα, και όλους τους απαραίτητους βοηθητικούς χώρους: τράπεζα, εστία, δεξαμενή νερού, φούρνο, παρατηρητήριο – πύργο, κοιμητήριο. Στο κοιμητήριο του Σπηλαίου έχουν βρεθή μέχρι τώρα πολλά σκηνώματα μοναχών. Το τελευταίο από αυτά ανήκει στον Αγάπιο.
Αγάπιο ονόμασαν οι φοιτητές της ερευνητικής ομάδας τον Μοναχό του οποίου το σκήνωμα βρήκαν στις 17 Σεπτεμβρίου 1998, εορτή των Μαρτύρων Σοφίας και των τέκνων αυτής Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης. Ο τόπος, ο τρόπος και ο χρόνος που βρέθηκε έπεισαν τους ερευνητές ότι η φανέρωση του Αγαπίου δεν έγινε τυχαία. Δύο ημέρες μετά ήταν προγραμματισμένη Αρχιερατική θ. Λειτουργία, η οποία και θα επισφράγιζε την φετινή περίοδο εργασιών της ομάδος.
Η εκδρομή στο σπήλαιο και η θ. Λειτουργία λίγο έλειψε να ματαιωθούν λόγω των καιρικών συνθηκών και της αδυναμίας εύρεσης κατάλληλου θαλασσίου μεταγωγικού μέσου. Όμως, η 19η Σεπτεμβρίου 1998 ήταν μία θαυμάσια ημέρα, παρά τις προβλέψεις της ΕΜΥ, και σε αντίθεση με τις προηγούμενες ημέρες. Έτσι, οι μικρές βαρκούλες μπόρεσαν ακινδύνευτα να μεταφέρουν τους Ιερείς, τα μέλη της ομάδος και όλους όσους θέλησαν να συμμετάσχουν στην λατρευτική αυτή εκδήλωση.
Η θ. Λειτουργία ήταν αρχαιοπρεπής, κατανυκτική, αξέχαστη για όσους συμμετείχαν. Αμέσως μετά ο Σεβασμιώτατος τέλεσε τρισάγιο πάνω από τον ανοικτό, αβαθή μόλις λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια τάφο, με τον κίτρινο σαν φλουρί σκελετό του Αγαπίου, ο οποίος αναπαύεται εκεί, δίπλα στο ιερό, εδώ και τετρακόσια περίπου χρόνια. Το θ. κήρυγμα, παίρνοντας αφορμή από το θαυμάσιο αποστολικό ανάγνωσμα της ημέρας (Α’ Κορ. α’, 26 – β’, 5), αναφέρθηκε εύστοχα στην εσώτερη πνευματική ζωή την οποία ζούσαν ο Αγάπιος και η συνοδεία αυτού, και χάριν της οποίας κατώκησαν στα βράχια της Βαράσοβας. Μια ζωή που θεμελιώνεται και εμπνέεται από την ορθόδοξη θεολογία, η οποία είναι εμπειρική και όχι σχολαστική. Η όλη τελετουργία της ημέρας ήταν το καλύτερο δώρο για τον Αγάπιο, αλλά και μια συγκινητική συνέχιση των θ. Λειτουργιών και των προσευχών, που άρχισαν να αναπέμπονται από το σπήλαιο αυτό εδώ και χίλια περίπου χρόνια.
Μετά την θ. Λειτουργία οι εκδρομείς – προσκυνητές γεύτηκαν ελαφρού προγεύματος, και άκουσαν από το στόμα του κ. Παλιούρα τα σχετικά με την ιστορία του σπηλαίου, όπως την ζωντάνεψε η πρόσφατη ανασκαφή. Τέλος, στην Κάτω Βασιλική και εκ μέρους της Ι. Μητροπόλεως προσεφέρθη γεύμα στους φοιτητές-μέλη της ερευνητικής, ανασκαφικής ομάδος, σε ένδειξη ευχαριστίας και συμπαράστασης για το έργο τους. Πρέπει να πούμε ότι η όλη λατρευτική εκδήλωση της 19ης Σεπτεμβρίου, και άλλες παρόμοιες που πραγματοποιούνται στο σπήλαιο αυτό, προβάλλουν καθαρά τρεις βασικές ανάγκες-αιτήματα των χριστιανών της Μητροπόλεως:
1. Να γίνη πλήρη αποκατάσταση και αναστήλωση του μικρού μοναστηριακού συγκροτήματος, όπως το έχει συλλάβει η επιστημονική διαίσθηση του κ. Παλιούρα.
2. Να αποτελέση και πάλι, το σπήλαιο αυτό, λατρευτικό κέντρο, όπου έστω και περιοδικά θα αναπέμπονται δεήσεις και προσευχές προς τον Θεό των γνώσεων. Γι αυτόν τον σκοπό άλλωστε το κατοίκησαν οι πρώτοι ιδιοκτήτες του ασκητές, οι πελεκάνοι οι ερημικοί. Αν πρόκειται να γίνη πολιτιστικό ή θρησκευτικό μαγαζί, κάλλιο να μείνη όπως το είχε συναντήση ο κ. Καθηγητής πριν την ανασκαφή: σπήλαιο αλόγων. ʼλλωστε, σε σπήλαιο – φάτνη αλόγων καταδέχθηκε να γεννηθή ο Χριστός, αλλά δεν ανέχθηκε να μετατραπή ο Ναός Του σε θρησκευτικό κατάστημα.
3. Τέλος, η μεταφορά του πνεύματος και της παραδόσεως των ησυχαστών μοναχών πού δεν είναι άλλη από την ησυχαστική παράδοση και την εμπειρική θεολογία της Εκκλησίας μας στις κοινωνίες μας, ή αλλιώς ο προσανατολισμός μας στην προοπτική τους, που είναι η προοπτική θεώσεως και υπερβάσεως του θανάτου, μέσω της μετανοίας, δια της συνελίξεως του νου, δια του ησυχασμού.
Ομιλία αειμνήστου Παλιούρα στο Σπήλαιο του Αγίου Νικολάου στη Βαράσοβα Αιτωλοακαρνανίας – Κυριακή 8 Ιουλίου 2012