Ἀπό τάς Θεομητορικάς ἑορτάς ξεχωρίζει ἡ ἑορτή τῆς Κοιμήσεως (15 Αὐγούστου). Κατ᾿ αὐτήν ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου, πού περιλαμβάνει πρῶτον τόν θάνατον καί τήν ταφήν Της καί δεύτερον τήν ἀνάστασιν καί τήν μετάστασίν Της εἰς τούς οὐρανούς. Ὅπως λέγει τό Κοντάκιον τῆς ἑορτῆς, «τάφος καί νέκρωσις οὐκ ἐκράτησε (τήν Θεοτόκον)· ὡς γάρ ζωῆς μητέρα, πρός τήν ζωήν μετέστησεν ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον». Ὁ Κύριος δηλαδή, πού εἶναι ἡ πηγή τῆς ἀληθινῆς ζωῆς, προσέλαβε την ἀνθρωπίνην σάρκα εἰς τήν κοιλίαν τῆς Θεοτόκου καί ἐγεννήθη ἀπό αὐτήν. Ἔτσι κατέστησε τήν Παναγίαν Μητέρα Του, μητέρα τῆς ζωῆς. Ἐφ᾿ ὅσον δέ ὁ Κύριος μέ τόν σταυρικόν Του θάνατον ἐπάτησε καί κατήργησε τόν θάνατον, ἦτο φυσικόν νά ἀναβιβάσῃ εἰς τούς οὐρανούς τήν Μητέρα Του καί νά τῆς χαρίσῃ τήν δόξαν τῆς αἰωνιότητος.
Κατ᾿ αὐτόν τόν τρόπον πρώτη μεταξύ τῶν ἀνθρωπίνων πλασμάτων ἡ Παναγία ἐπραγματοποίησε τήν θεοποίησιν τοῦ ἀνθρώπου, διά τήν ὁποίαν ἐπιγραμματικῶς λέγουν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας: «Ὁ Θεός ἐνηνθρώπησεν (= ἔγινεν ἄνθρωπος), ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν».Ὡραῖα παρετηρήθη διά τήν Θεοτόκον, ὅτι «αὐτή ἡ διέλευσις ἀπό τοῦ θανάτου εἰς τήν ζωήν, ἀπό τοῦ χρόνου εἰς τήν αἰωνιότητα, ἀπό τῆς γηΐνης καταστάσεως εἰς τήν οὐράνιον ὡραιότητα, τοποθετεῖ τήν Μητέρα τοῦ Θεοῦ πέρα τῆς γενικῆς ἀναστάσεως και τῆς τελικῆς κρίσεως, πέρα τῆςδευτέρας παρουσίας, ἡ ὁποία θα σημάνῃ τό τέλος τῆς ἱστορίας τοῦ κόσμου» (Βλαδίμηρος Λόσκυ).
Ἐκεῖνο δηλαδή, πού θά ἀπολαύσουν οἱ πιστοί κατά τήν Δευτέραν παρουσίαν τοῦ Κυρίου καί τήν γενικήν κρίσιν, προαπολαμβάνει κατ᾿ ἐξοχήν ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι ἐξηγεῖται διατί ἡ ἑορτή τῆς Κοιμήσεως εἶναι εἰς τήν συνείδησιν τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας ἕνα δεύτερον Πάσχα. Τῆς «ἄλλης βιοτῆς, τῆς αἰωνίου, τήν ἀπαρχήν» πού ἑορτάζομεν τό Πάσχα, ὁ πρῶτος καρπός εἶναι ἡ δόξα τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου.
1. Τό ἱστορικόν τῆς Κοιμήσεως.
Διά τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου δέν ἔχομεν πληροφορίας ἀπό τήν Καινήν Διαθήκην. Περί αὐτῆς μανθάνομεν ἀπό τήν «Ἀπόκρυφον Διήγησιν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου περί τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου», ἀπό τό σύγγραμμα «Περί θείων ὀνομάτων», πού φέρεται ὑπό τό ὄνομα Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, ἀπό τά «Ἐγκώμια εἰς τήν Κοίμησιν» Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως τῶν Ἁγίων Μοδέστου Ἱεροσολύμων, Ἀνδρέου Κρήτης, Γερμανοῦ Κωνσταντινουπόλεως, Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ κ.ἄ., καθώς καί ἀπό τά τροπάρια, πού ψάλλει ἡ Ἐκκλησία μας κατά τήν ἑορτήν τῆς Κοιμήσεως. Εἰς τά κείμενα αὐτά διασώζεται ἡ «ἀρχαία καί ἀληθεστάτη παράδοσις», τῆς Ἐκκλησίας μας διά τό ἐν λόγῳ Θεομητορικόν γεγονός, ὅπως τήν βλέπομεν ἄλλωστε καί εἰς τήν ὀρθόδοξον εἰκονογραφίαν.
Συμφώνως πρός τάς πληροφορίας πού μᾶς δίδουν τά ἀνωτέρω κείμενα, ἡ Θεοτόκος εἰδοποιήθη ἀπό ἄγγελον τοῦ Θεοῦ τρεῖς ἡμέρας πρίν διά τόν ἐπικείμενον θάνατόν Της. Ἀφοῦ ἐν συνεχείᾳ ἀνέβη εἰς τό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν διά νά προσευχηθῇ, κατέβη εἰς τόν οἶκον Της. Ἐκεῖ ἐγνωστοποίησε τήν ἐκ τοῦ κόσμου ἀναχώρησίν Της καί ἡτοίμασε τά τῆς ταφῆς Της.
Περί τήν κλίνην τῆς Θεοτόκου συνεκεντρώθησαν ὅλοι οἱ Ἀπόστολοι πλήν τοῦ Θωμᾶ. Δύναμις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέ σχῆμα νεφέλης τούς ἀνήρπασεν ἀπό τά διάφορα μέρη τῆς οἰκουμένης, ὅπου ἐκήρυττον καί τούς συνεκέντρωσεν εἰς τά Ἱεροσόλυμα. «Τό δέ θεοδόχον αὐτῆς σῶμα μετά ἀγγελικῆς καί ἀποστολικῆς ὑμνῳδίας ἐκκομισθέν και κηδευθέν, ἐν σορῷ τῇ ἐν Γεθσημανῇ κατετέθη· ἐν ᾧ τόπῳ ἐπί τρεῖς ἡμέρας ἡ τῶν ἀγγέλων χοροστασία καί ὑμνῳδία διέμεινεν ἄπαυστος.
Μετά δέ τήν τρίτην ἡμέραν τῆς ἀγγελικῆς ὑμνῳδίας παυσαμένης, παρόντες οἱ ἀπόστολοι, ἑνός αὐτοῖς ἀπολειφθέντος (τοῦ Θωμᾶ πού ἔλειπε) καί μετά τήν τρίτην ἐλθόντος καί τό θεοδόχον σῶμα προσκυνῆσαι βουληθέντος, ἤνοιξαν τήν σορόν. Καί τό μέν σῶμα αὐτῆς τό πανύμνητον οὐδαμῶς εὑρεῖν ἠδυνήθησαν, μόνα δέ αὐτῆς τά ἐντάφια κείμενα εὑρόντες καί τῆς ἐξ αὐτῶν ἀφάτου εὐωδίας ἐμφορηθέντες (=ἐγέμισαν ἀπό τήν ἀνείπωτη εὐωδίαν, πού ἀνέδιδον) ἠσφάλισαν τήν σορόν» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Β´ Ἐγκώμιον εἰς τήν πάνσεπτον Κοίμησιν τῆς Θεομήτορος, 18).
Ὁ Υἱός Της, πού εἶχε σαρκωθῆ ἀπό αὐτήν, εἶχε δεχθῆ εἰς τούς οὐρανούς τό ἄχραντον σῶμά Της και τήν ἁγίαν Της ψυχήν. Τήν εὐσεβῆ αὐτήν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας μας συνοψίζει ἄριστα τό Ἐξαποστειλάριον τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως: «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῆ τό χωρίον, κηδεύσατέ μου τό σῶμα· καί σύ, Υἱέ καί Θεέ μου, παράλαβέ μου τό πνεῦμα».
Περιγραφή τῆς εἰκόνος.
Ἡ ἁγία εἰκών τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου εἶναι πολυπρόσωπος. Δύο ὅμως πρόσωπα δεσπόζουν τῆς ὅλης παραστάσεως: ὁ Χριστός καί ἡ Παναγία. Ἡ τελευταία παρουσιάζεται νεκρά ἐπάνω εἰς ἐστρωμένην κλίνην. Ἐπάνω ἀπό τό θεοδόχον σῶμα Της ὁ Υἱός Της ἐμπρός ἀπό ἐλλειψοειδῆ δόξαν, δορυφορούμενος ἀπό ἀγγέλους, κρατεῖ τήν ἁγίαν καί ἄμωμον ψυχήν τῆς Μητρός Του ὑπό μορφήν ἐσπαργανωμένου βρέφους.
Τό λιπόσαρκον σκήνωμα τῆς Θεοτόκου περιστοιχίζουν οἱ Δώδεκα Ἀπόστολοι. Τρεῖς ἐξ αὐτῶν διακρίνονται εὐκόλως. Ὁ Ἀπόστολος Πέτρος πρό τῆς κεφαλῆς τῆς Θεοτόκου θυμιῶν, ὁ Ἀπόστολος Παῦλος πρό τῶν ποδῶν Της κλίνει πρός τό σκήνωμα ἔχων τήν δεξιάν του χεῖρα ἐπί τοῦ στήθους καί τήν ἀριστεράν ἐκτεταμένην. Ὁ Ἀπόστολος Ἰωάννης εἰκονίζεται παρά τήν κεφαλήν τῆς Θεοτόκου στηριζόμενος ἐπί τῆς κλίνης Της.
Ὄπισθεν τῶν Ἀποστόλων εἰκονίζονται μέ τάς ἀρχιερατικάς των στολάς οἱ τρεῖς ἐκ τῶν τεσσάρων παρευρεθέντων κατά τήν Κοίμησιν Ἱεραρχῶν. Αὐτοί ἦσαν: ὁ Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθεος, ὁ Ἱερόθεος, ὁ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης καί ὁ Τιμόθεος. Δέν λείπουν ἀπό τήν παράστασιν καί οἱ πιστοί τῆς Ἱερουσαλήμ. Εἶναι αἱ γυναῖκες εἰς τό βάθος τῆς εἰκόνος, αἱ ὁποῖαι μετά τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Ἱεραρχῶν ἀπεικονίζουν την Ἐκκλησίαν.
Εἰς ὅλα τά πρόσωπα διακρίνεται ἡ θλῖψις συγκερασμένη ὅμως μέ τήν γλυκεῖαν ἐλπίδα. Εἶναι ἡ «χαρμολύπη», τό «χαροποιόν πένθος», γνώρισμα τῶν πιστῶν, πού ζοῦν μέ τήν προσμονήν τῆς ἀναστάσεως. Τοῦτο βλέπομεν καί εἰς τά τροπάρια τῆς ἑορτῆς, πού ἄλλοτε τονίζουν τόν τρόπον καί τό δέος τῶν Ἀποστόλων, τούς ὁποίους παρουσιάζουν δακρύοντας καί ἄλλοτε τονίζουν τήν χαράν των, ἐκδηλουμένην μέ ψαλμούς καί ὕμνους. Ἰδού δύο ἀποσπάσματα: «Ὅτε ἡ μετάστασις τοῦ ἀχράντου σου σκήνους ηὐτρεπίζετο, τότε οἱ Ἀπόστολοι περικυκλοῦντες την κλίνην τρόμῳ ἑώρων σε» (Στιχηρόν ἰδιόμελον Ὄρθρου).
«… Καί τό ζωαρχικόν καί θεοδόχον σῶμα κηδεύσαντες ἔχαιρον, πανύμνητε» (Δοξαστικόν Ἑσπερινοῦ).
Ἡ ὅλη παράστασις κλείεται μέ δύο κτίρια κι᾿ ἕνα ἑξαπτέρυγον, πού πτερυγίζει ἐπάνω ἀπό τήν δόξαν, πού περιβάλλει τόν Κύριον. Εἶναι ὁ ἀντιπρόσωπος τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων, αἱ ὁποῖαι ὕμνησαν μαζί μέ τούς Ἀποστόλους τήν μετάστασιν τῆς Θεοτόκου.
Εἰς μερικάς εἰκόνας εἰκονίζονται εἰς τόν οὐρανόν αἱ νεφέλαι, πού μετέφερον τούς Δώδεκα Ἀποστόλους εἰς τήν Γεθσημανῆ. Εἰς πολλάς εἰκόνας τῆς Κοιμήσεως ζωγραφίζεται καί τό ἐπεισόδιον τοῦ ἀγγέλου, πού ἀποκόπτει μέ τό ξίφος του τάς χεῖρας τοῦ Ἰεφωνίου. (Πρόκειται διά τον Ἑβραῖον ἐκεῖνον, πού ἀπεπειράθη νά ρίψῃ ἐπί τοῦ ἐδάφους το λείψανον τῆς Θεοτόκου).
Ἡ ὅλη παράστασις τῆς Κοιμήσεως, παρ᾿ ὅλον τόν ἀριθμόν τῶν προσώπων, ἔχει ἑνότητα καί ἐσωτερικόν σύνδεσμον. Εἶναι ἡ Ἐκκλησία μέ τόν θεῖον Ἀρχηγόν Της καί τήν «τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ καί ἐνδοξοτέραν τῶν Σεραφίμ» Παναγίαν Μητέρα Του. Εὐστόχως παρετηρήθη, ὅτι εἰς τήν εἰκόνα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου «ἡ θέσις καί τό βλέμμα τοῦ Ἰησοῦ καί ἡ κοινή ὀδύνη ἑνώνουν τάς ὁμάδας, τήν γῆν μέ τά ἐπουράνια».
Ἀπό το βιβλίο,«Ὁ μυστικός κόσμος τῶν βυζαντινῶν εἰκόνων», Χρήστου Γκότση, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας