Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη
Ομοτίμου καθηγητού
της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ
Η μόλυνση του περιβάλλοντος δεν αποτελεί μερικό ή τοπικό φαινόμενο, αλλά γενικό και παγκόσμιο. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι το οικολογικό πρόβλημα επισημάνθηκε και έγινε ευρύτερα συνειδητό με την διάδοση τη παγκοσμιοποιήσεως.
Οι ρίζες του φαινομένου αυτού βρίσκονται ουσιαστικά στην νεωτερικότητα και τροφοδοτούνται από το πνεύμα και τις αρχές της. Ο νεωτερικό άνθρωπος έπασευ να βλέπει τον κόσμο ως έργο του Θεού και άρχισε να τον αντιμετωπίζει ως ιδιοκτησία. Εγκατέλειψε κάθε αναφορά προς τον Δημιουργό και θέλησε να συμπεριφερθεί ως ανεξέλεγκτος κύριος και δυνάστης. Περιφρόνησε την ηθική της θρησκείας με τον ασκητικό χαρακτήρα της και αντέταξε την ηθική της αυθαιρεσίας με την απληστία της.
Η μόλυνση του περιβάλλοντος συνδέεται άμεσα με αυτόν που περιβάλλεται από αυτό, δηλαδή με τον άνθρωπο. Η μόλυνση του ανθρώπου μεταδίδεται και στο περιβάλλον, που είναι το ευρύτερο σώμα του. Ταυτόχρονα η μόλυνση αυτή αντανακλάται στον άνθρωπο και αποτυπώνεται στην ψυχή και στο σώμα του. Δεν μπορεί να μολύνεται ο άνθρωπος και να παραμένει αμόλυντο το περιβάλλον. Όπως δεν μπορεί να μολύνεται το περιβάλλον και να παραμένει ανεπηρέαστος ο άνθρωπος.
Η μόλυνση του ανθρώπου δημιουργείται με την μόλυνση του νου του. Ο νους είναι δέκτης και ρυθμιστής των αισθήσεων και των πράξεων. Εκεί φωλιάζουν οι μνήμες όλων εκείνων με τα οποία έρχεται σε επαφή ο άνθρωπος, δηλαδή τα νοήματα. Όταν αυτά είναι καθαρά, τότε και οι σχέσεις του με το περιβάλλον του είναι σωστές και φυσιολογικές. Όταν όμως τα νοήματα συνδέονται με πάθη, τότε και οι σχέσεις του μολύνονται και καθίστανται εστίες μολύνσεως του περιβάλλοντος. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, διακρίνοντας τα πράγματα από τα νοήματα και τα εμπαθή νοήματα, γράφει· άλλο είναι το πράγμα, άλλο το νόημα και άλλο το εμπαθές νόημα. Πράγμα είναι ο άνδρας, η γυναίκα, το χρυσάφι και τα εξής· νόημα είναι η απλή μνήμη κάποιου πράγματος· πάθος είναι η άλογη φιλία ή το άκριτος μίσος απέναντι σε κάτι από τα προηγούμενα, και εμπαθές νόημα ο λογισμός που συντίθεται από πάθος και νόημα [1].
Η καταπολέμηση της μολύνσεως προϋποθέτει την αλλαγή του τρόπου ζωής, την αλλαγή του ήθους και της νοοτροπίας του ανθρώπου. Προϋποθέτει μετάνοια. Και η μετάνοια, ως αλλαγή του νου, είναι προσωπική υπόθεση με υπαρξιακό κόστος που αναλαμβάνεται δύσκολα.
Ο νους το ανθρώπου μολύνεται, όταν αναμιγνύονται τα νοήματα με τα πάθη. Τα πάθη αιχμαλωτίζουν τον νου, εμποδίζουν την πνευματική του ελευθερία και τον εγκλωβίζουν στα πράγματα. Έτσι δημιουργούνται οι εμπαθείς καταστάσεις, που προκαλούν στον άνθρωπο και στις σχέσεις του με το περιβάλλον. Όταν ο νους ελευθερώνεται από το βάρος των εμπαθών καταστάσεων και επιστρέφει στην καρδιά ανακτώντας εκεί την θέση που του ανήκει, τότε ελευθερώνονται και τα νοήματα από τα πάθη. Έτσι καθαρίζει ο νους, αναδύονται απαθείς λογισμοί και αποκαθίστανται σωστές και φυσιολογικές σχέσεις με το φυσικό, όπως και με το κοινωνικό περιβάλλον.
Όταν ο ίδιος ο άνθρωπος μολύνεται και καταστρέφει τον εαυτό του, δεν μπορεί να εξυγιάνει και να διασώσει το περιβάλλον του. Γι’ αυτό η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να ξεκινήσει από την αυτοπροστασία του ανθρώπου και να επικεντρωθεί στην κάθαρση του νου και την απελευθέρωση των νοημάτων του από τα πάθη. Πρέπει να εξυγιανθεί πρώτα ο νους και να αποκατασταθούν σωστοί λογισμοί. Αν δεν πολεμηθούν τα πάθη και δεν καθαρθούν οι λογισμοί από αυτά, δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν σωστές και φιλικές προς το περιβάλλον σχέσεις και ενέργειες.
Η σύνδεση των νοημάτων με τα πάθη ή η δημιουργία εμπαθών λογισμών δεν αποτελεί πλέον προσωπική μόνο υπόθεση του ανθρώπου, αλλά πραγματοποιείται και συλλογικά από τα λεγόμενα μέσα μαζική ενημέρωσης, όπως και από τα ποικίλα άλλα ηλεκτρονικά και έντυπα όργανα. Θα μπορούσε μάλιστα να λεχθεί ότι στην εποχή μας δεν απομένει καν χρόνος για να συνδέσει κάποιος με τον προσωπικό του τρόπο τα νοήματα με τα πάθη και τις αδυναμίες του, γιατί εξαρχής τα νοήματα παρουσιάζονται συνδεδεμένα με πάθη και αδυναμίες. Ακόμα και εκεί, όπου παρεμβαίνει το κράτος για την προστασία των πολιτών, ο μολυσμός των νοημάτων διατηρείται ουσιαστικά αμείωτος. Έτσι π.χ. σε διαφημίσεις τσιγάρων, όπου αναγράφεται ότι αυτά «βλάπτουν σοβαρά την υγεία», εικονίζονται ελκυστικά πρόσωπα, που σφύζουν από υγεία, να καπνίζουν τσιγάρα σε απολαυστικό και καλαίσθητο περιβάλλον.
Με τα δεδομένα αυτά είναι φανερό ότι η προοπτική για την εξέλιξη της καταστάσεως του περιβάλλοντος είναι άκρως ανησυχητική. Και αν αυτό ισχύει για το φυσικό περιβάλλον, όπου έστω και καθυστερημένα έχουν ληφθεί και λαμβάνονται κάποια μέτρα, πολύ περισσότερο ισχύει για το κοινωνικό περιβάλλον. Το λάθος όμως, που έγινε και δεν έπαυσε να γίνεται, είναι ότι η θεραπεία της μολύνσεως του περιβάλλοντος επιχειρήθηκε και επιχειρείται κυρίως στο επίπεδο της άλογης κτίσεως. Όσο όμως παραθεωρείται η εστία του μολυσμού, διεξάγεται απλή σκιαμαχία. Αν η μόλυνση του περιβάλλοντος δεν αντιμετωπιστεί στον νου του ανθρώπου, αν δεν πραγματοποιηθεί ριζική μεταστροφή στην σκέψη και το φρόνημά του, πριν μάλιστα έρθει η ύστατη στιγμή, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ελπίδα θετικής προοπτικής για το περιβάλλον.
Η πρόταξη του προσωπικού επιπέδου στην καταπολέμηση της μολύνσεως του περιβάλλοντος με την επισήμανση του νου ως εστία της μολύνσεως δεν δικαιολογεί καθόλου την παρεθεώρηση του θεσμικού επιπέδου στο έργο αυτό.
Και θεσμικό επίπεδο δεν είναι μόνο εκείνο, που με διάφορους κανόνες ή αξίες μπορεί να διασφαλίζει κάποια διάρκεια στους τρόπους καταπολεμήσεως του μολυσμού του νου, αλλά και εκείνο που με διάφορα μέσα ή εργαλεία μπορεί να διορθώνει ή να προλαμβάνει βλάβες που προκλήθηκαν ή προκαλούνται στο περιβάλλον από κακές ή άστοχες ανθρώπινες ενέργειες. Και επειδή η μόλυνση αυτή δεν περιορίζεται σε ορισμένες μόνο περιοχές ούτε αφορά κάποιους συγκεκριμένους λαούς, αλλά καλύπτει και απειλεί ολόκληρη την ανθρωπότητα επιβάλλεται παγκόσμια συστράτευση και συνεργασία.
Παρά της φιλότιμες προσπάθειες που έγιναν από την παγκόσμια κοινότητα και τις επιμέρους οικολογικές οργανώσεις, η μόλυνση του περιβάλλοντος όχι μόνο δεν αναστέλλεται, αλλά και εντείνεται καταστροφικά. Και αυτό δεν είναι ανεξήγητο. Όλες οι προσπάθειες αυτές, ενώ φαίνονται απτές και ρεαλιστικές, αφήνουν έξω από τα ενδιαφέρονται τους την εστία της μολύνσεως και εξαντλούνται στην περιφέρεια, στα εξωτερικά στοιχεία και φαινόμενα. Έτσι όμως χρονοτριβούν και βαθαίνουν περισσότερο το πρόβλημα.
Η καταπολέμηση της μολύνσεως προϋποθέτει την αλλαγή του τρόπου ζωής, την αλλαγή του ήθους και της νοοτροπίας του ανθρώπου. Προϋποθέτει μετάνοια. Και η μετάνοια, ως αλλαγή του νου, είναι προσωπική υπόθεση με υπαρξιακό κόστος που αναλαμβάνεται δύσκολα. Βέβαια τα αποτελέσματα της μετανοίας, όσο ουσιαστικά και αν είναι, περιορίζονται στο πλαίσιο της εφαρμογής της. Μόνο μία συλλογική μετάνοια μπορεί να παρουσιάσει μετρήσιμα αποτελέσματα. Αυτό όμως δεν δικαιολογεί την προσωπική ολιγωρία. Απαραίτητη όμως είναι η έγκαιρη καλλιέργεια οικολογικού έθους στην νέα γενεά. Η δημιουργία φιλικών προς το περιβάλλον συνηθειών στα παιδιά μέσα στην οικογένεια από την μικρή τους ηλικία είναι πολύ βοηθητικά για την διαμόρφωση και παγίωση οικολογικού ήθους.
Τέλος λέγοντας ότι η εστία του ανθρωπογενούς μολυσμού βρίσκεται στον νου του ανθρώπου, δεν πρέπει να σκεπτόμαστε τον νου των συνανθρώπων μας αλλά πρωτίστως τον δικό μας νου. Δεν μπορούμε να καταπολεμήσουμε τον μολυσμό στον νου των άλλων, που είναι αυτεξούσιοι, και από αντίδραση προς ενδεχόμενη παρέμβασή μας είναι δυνατόν να μολυνθούν και να μολύνουν ακόμη περισσότερο το περιβάλλον. Μπορεί όμως ο καθένας να καταπολεμήσει τον δικό του μολυσμό και να θεραπεύσει, με την έμπρακτη μετάνοιά του, τον μολυσμό του κόσμου, κατά το μέτρο που αντιστοιχεί σε αυτόν.
Η οπτική αυτή γωνία, που φαίνεται ίσως εξωπραγματική, είναι η μόνη ρεαλιστική για την ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος που μας απασχολεί. Η ανόρθωση του κόσμου δεν είναι θεωρητική υπόθεση ούτε αφορά αφηρημένα πράγματα. Ο κόσμος απαρτίζεται από συγκεκριμένα πρόσωπα. Και η ανόρθωσή του μπορεί να είναι πραγματική, μόνο όταν στηρίζεται στα συγκεκριμένα αυτά πρόσωπα. Κάθε ανθρώπινη υπόσταση είναι πλασμένη «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Θεού, και περιέχει δυνάμει ολόκληρο τον κόσμο. Η αξία του ανθρώπου είναι μεγαλύτερη από την αξία ολόκληρου του κόσμου, ενώ ο ίδιος είναι ένας «δεύτερος κόσμος εν μίκρω μέγας» [2].
1.* Ἐκτενέστερη ἀνάλυση τοῦ θέματος βλέπε στὸ βιβλίο μου: Καινοτομία καὶ Παράδοση, ἔκδ. Ἱ. Μ. Μονὴ Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2014, σσ. 203-228. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια περὶ ἀγάπης 3,42-43, PG 90,1029AB.
2. Βλ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 38,11, PG 36,324A.
Πηγή: Ενωμένη Ρωμηοσύνη