Οι εμπειρίες τής θεώσεως είναι ανάλογα με την κάθαρση τού ανθρώπου. Όσο περισσότερο καθαρισθεί ο άνθρωπος από τα πάθη, τόσο ανώτερη εμπειρία λαμβάνει τού Θεού, βλέπει τον Θεό, κατά το «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» (Ματθ. ε 8).
Όταν αρχίζει ο άνθρωπος να μετανοεί, να εξομολογείται και να κλαίει για τις αμαρτίες του, λαμβάνει τις πρώτες εμπειρίες τής χάριτος τού Θεού. Τέτοιες δε εμπειρίες είναι πρώτα τα δάκρυα τής μετανοίας, πού φέρουν χαρά ανεκλάλητη στην ψυχή, και η βαθειά ειρήνη η οποία ακολουθεί. Γι αυτο και το πένθος αυτό για τις αμαρτίες μας λέγεται χαροποιόν πένθος, όπως είπε ο Κύριος στους Μακαρισμούς Του: «Μακάριοι οι πενθούντες, ότι αυτοί παρακληθήσονται» (Ματθ. ε 4).
Μετά προχωρεί σε ανώτερα στάδια, όπως είναι ο θείος φωτισμός, με τον οποίο φωτίζεται ο νους και βλέπει με άλλη χάρι τα πράγματα, τον κόσμο, τούς ανθρώπους.
Αγαπά τότε ο Χριστιανός τον Θεό περισσότερο και έρχονται άλλα δάκρυα, ανώτερα, πού είναι δάκρυα αγάπης για τον Θεό, θείου έρωτος. Όχι πια για τις αμαρτίες του, διότι έχει την βεβαιότητα ότι ο Θεός συγχώρησε τις αμαρτίες του. Τα δάκρυα αυτά, πού φέρουν μεγαλύτερη ευτυχία, χαρά και ειρήνη στην ψυχή, είναι ανώτερη εμπειρία θεώσεως.
Όταν αρχίζει ο άνθρωπος να μετανοεί, να εξομολογείται και να κλαίει για τις αμαρτίες του, λαμβάνει τις πρώτες εμπειρίες τής χάριτος τού Θεού. Τέτοιες δε εμπειρίες είναι πρώτα τα δάκρυα τής μετανοίας
Αποκτά μετά ο άνθρωπος την απάθεια, την ζωή χωρίς τα διαβλητά πάθη, τις εφάμαρτες αδυναμίες. Και είναι τότε ειρηνικός και ατάραχος σε κάθε προσβολή εξωτερική, απαλλαγμένος από υπερηφάνεια, μίσος, μνησικακία, σαρκικές ορέξεις.
Αυτό είναι το δεύτερο στάδιο τής θεώσεως, το καλούμενο θεωρία, κατά το οποίο ο άνθρωπος καθαρισμένος ήδη από τα πάθη φωτίζεται από το Άγιο Πνεύμα, ελλάμπεται και θεώνεται. Θεωρία σημαίνει θέα. Θεωρία τού Θεού σημαίνει θέα τού Θεού. Για να μπορεί όμως κανείς να βλέπει τον Θεό, πρέπει να είναι θεώμενος άνθρωπος. Άρα θεωρία τού Θεού σημαίνει θέωσις.
Όταν μάλιστα καθαρισθεί τελείως, προσφερθεί τελείως στον Θεό, τότε λαμβάνει και την μεγαλύτερη στους ανθρώπους εμπειρία τής θείας Χάριτος, πού κατά τούς αγίους Πατέρας είναι η θέα τού άκτιστου φωτός τού Θεού. Αυτό το φώς το βλέπουν οι πολύ προχωρημένοι στην θέωση, ελάχιστοι σε κάθε γενεά. Το βλέπουν οι Άγιοι τού Θεού, και φαίνονται μέσα σ αυτό, όπως άλλωστε εικονίζονται στις άγιες εικόνες τους με τα φωτοστέφανα.
Στον βίο π.χ. τού Αγίου Βασιλείου τού Μεγάλου αναφέρεται ότι όταν ο Μ. Βασίλειος προσευχόταν στο κελί του, τον έβλεπαν οι άλλοι, όσοι βέβαια μπορούσαν να τον δουν να λάμπει όλος αυτός και το κελί του μέσα σ αυτό το άκτιστο φως τού Θεού, το φως τής θείας Χάριτος. Στους βίους πολλών αγίων Νεομαρτύρων τής Πίστεώς μας, διαβάζουμε πώς αφού οι Τούρκοι μετά από φρικτά βασανιστήρια κρεμούσαν τα σώματα τους στις πλατείες των πόλεων προς εκφοβισμό των λοιπών Χριστιανών, πολλές φορές τις νύχτες φαινόταν ένα φως να τούς περιλάμπη. Κι έλαμπε τόσο φανερά και έντονα, πού οι ίδιοι οι κατακτητές, επειδή αποδεικνυόταν έτσι περίτρανα η αλήθεια τής Πίστεώς μας, διέτασσαν και τα κατέβαζαν, ώστε να μην ντροπιάζονται στους Χριστιανούς, οι οποίοι έβλεπαν πώς ο Θεός δόξαζε τούς αγίους Μάρτυράς Του.
Η Χάρις τής θεώσεως διατηρεί άφθαρτα και τα σώματα των Αγίων, τα άγια λείψανα, μυροβλύζοντα και θαυματουργούντα. Όπως λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, η Χάρις τού Θεού αφού πρώτα ενωθεί με τις ψυχές των Αγίων, κατόπιν σκηνώνει και στα άγια σώματα τους, και χαριτώνει κι αυτά. Κι όχι μόνο στα σώματα τους, αλλά και στους τάφους τους, στις εικόνες τους και στους Ναούς τους. Να γιατί προσκυνούμε και ασπαζόμαστε τις εικόνες, τα άγια λείψανα, τούς τάφους, τούς Ναούς των αγίων. Διότι όλα αυτά έχουν κάτι από την Χάρι τού Θεού πού είχε ο Άγιος στην ψυχή τους λόγω τής ενώσεώς του με τον Θεό, λόγω τής θεώσεώς του.
Γι αυτό μέσα στην Εκκλησία απολαμβάνουμε την Χάρι τής θεώσεως όχι μόνο με την ψυχή, αλλά και με το σώμα μας, επειδή και το σώμα συγκοπιάζοντας με την ψυχή, ασφαλώς και συνδοξάζεται, ως ναός τού ενοικούντος σ αυτό Αγίου Πνεύματος.
Αυτή η Χάρις πηγάζοντας από τον άγιο Κύριο, τον Θεάνθρωπο Χριστό, εκχύνεται στην Παναγία μας, στους Αγίους και έρχεται και σε μάς τούς ταπεινούς.
Έκδοσις Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου – Άγιον Όρος