Εξετάζοντας κανείς τόν ποντιακό γάμο μέσα από τά εθιμά του, διαπιστώνει εύκολα τήν ιερότητα με τήν οποία τόν περιέβαλαν καί τήν αρχοντιά πού συνόδευε τά σχετικά έθιμα. Ο γάμος στόν Πόντο είναι περισσότερο γνωστός με τόν όρο «χαρά». Έτσι καταδείκνυαν τόν χαρμόσυνο χαρακτήρα του, πού δέν περιοριζόταν μόνο μεταξύ τών νεονύμφων, αλλά συμπεριελάμβανε καί όλη τήν κοινότητα. Θά διερωτηθεί όμως κανείς γιατί τή μέρα αυτή τής χαράς ακούγονταν τό τραγούδι: «Σήμερον μαύρον ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα, Σήμερον αποχωριούνταν μάνα καί θυγατέρα»; Η απορία λύνεται άν λάβει κανείς υπόψη τό γεγονός ότι η νύφη, ένα αγνό καί άβγαλτο κορίτσι, δεμένο συναισθηματικά με τή μητέρα της καί όλο τό οικογενειακό της περιβάλλον, ελάχιστα ή καί καθόλου γνωρίζοντας τόν σύζυγο πού παίρνει, καί γιά τόν οποίο απεφάσισαν οι γονείς της, βαδίζει στό άγνωστο. Εξάλλου, κάθε αποχωρισμός έχει κάποια γεύση θανάτου.
Νά γιατί νοιώθει «μαύρο τόν ουρανό καί μαύρη τή μέρα» τού αποχωρισμού της από τή μητέρα της, τό σπίτι, τή ζεστή φωλιά. Έκφραση, άν θέλετε, τής βαθειάς φιλοσοφημένης θέσης τής διδασκαλίας τής Εκκλησίας μας, πού βλέπει τή ζωή ως χαρμολύπη. Συνήθως όταν οι νέοι έκλειναν τό 18ο έτος τής ηλικίας τους καί οι κοπέλες τό 15ο, μέ τή φροντίδα πάντα τών γονέων τους, έπρεπε νά αποκατασταθούν. Καμμιά φορά η κόρη με τή συμπλήρωση τού 12ου έτους θεωρούνταν ώριμη καί πρό παντός όταν υπήρχε ο φόβος τής αρπαγής της καί τό κλείσιμό της σέ χαρέμι. Έλεγαν: «Δωδεκάχρονον κορίτς, γιά σόν άνδρα γιά στόν Άδ», άδης ήταν τό χαρέμι. Οι Τούρκοι παρ όλη τή βαρβαρότητά τους στό θέμα απαγωγών κοριτσιών, από έθιμο σέβονταν τόν θεσμό τού γάμου καί στούς αλλοθρήσκους καί σπάνια ενοχλούσαν παντρεμένες γυναίκες, ούτε έβαζαν παντρεμένη γυναίκα στό χαρέμι τους, όσο νέα καί όμορφη καί νά ήταν. Οι Έλληνες εκμεταλλεύτηκαν τό έθιμο αυτό καί μόλις μεγαλώνανε οι κόρες τους τίς παντρεύανε ακόμη καί μέ μικρά αγόρια, όταν φυσικά δέν υπήρχαν μεγαλύτερα αγόρια χριστιανών. Γενικά στόν Πόντο παρατηρείται μία προτίμηση στόν πρώιμο γάμο.
Πίστευαν ότι η δέσμευση μέ τήν έγγαμη ζωή, αγοριού καί κοριτσιού από μικρά παιδιά, μέ άδολη καί απονήρευτη ακόμη προεφηβικής ηλικίας ψυχή, από υγιεινή άποψη, τούς σώζει από πολλές κακοτοπιές καί παραστρατήματα. Τά δέ παιδιά, καρποί τού γάμου, γόνοι μικροπαντρεμένων, αγνής, παρθενικής ευρωστίας, φθάνουν στή ζωή κληρονομικά εξοπλισμένα, μέ άτρωτη υγεία. Πώς νά μή θυμηθεί κανείς στό σημείο αυτό τή γνώμη τού ιερού Χρυσοστόμου, μέ τήν οποία συμμορφώνεται η αντίληψη τών Ποντίων γιά τόν γάμο; Συγκεκριμένα, ο μεγάλος αυτός πατήρ τής Εκκλησίας, πού άφησε τήν τελευταία του πνοή εξόριστος στά Κόμανα τού Πόντου, συνιστούσε: «Νά οδηγείτε τούς νέους γρήγορα στόν γάμο, ώστε νά δέχονται τή νύφη μέ καθαρά καί αγνά σώματα». «Τούτο καί τούς έρωτας θερμοτέρους ποιεί». Η ευαισθησία τών Ποντίων σέ ζητήματα ηθικής φύσεως ήταν παροιμιώδης. Από τά πολλά περιστατικά πού τό επιβεβαιώνουν θά αναφέρω ένα γεγονός πού διάβασα σ ένα βιβλίο, όντας φοιτητής τότε στήν Αθήνα, καί πού μού τό συνέστησε ο μητροπολίτης πρώην Φλωρίνης κυρός Αυγουστίνος. Τό κεφάλαιο επιγράφονταν: «Τ αφορεσμένα ταφία», τά καταραμένα δηλαδή μνήματα. Τουρκική ομάδα φoρoεισπρακτόρων αισχρών καί ασελγών κατά τίς επισκέψεις των σέ απόμακρα χωριά προκειμένου νά εισπράξουν τούς φόρους, παρήγγειλε μετά τήν είσπραξη τών φόρων νά τούς ετοιμάσουν τό βράδυ ισάριθμα δωμάτια, στά οποία θά είχαν φροντίσει προηγουμένως νά τούς περιμένουν αντίστοιχες όμορφες χριστιανοπούλες γιά διανυκτέρευση. Οι υπεύθυνοι τού χωριού συσκέφθηκαν καί επέλεξαν από τά παλληκάρια τού χωριού τόσα όσοι καί oι Τούρκοι, γιά νά πάρουν τίς θέσεις τών κοριτσιών, τά οποία καί έκρυβαν σέ ασφαλές καταφύγιο. Οι υπόλοιποι νέοι πήγαν έξω από τό χωριό καί άνοιξαν τόσους τάφους όσοι καί oι Τούρκοι. Όταν τό βράδυ επέστρεψαν oι Τούρκοι καί ρώτησαν άν όλα έγιναν όπως παρήγγειλαν καί πήραν τή σχετική διαβεβαίωση τών νοικοκυρέων, πήγαν στά δωμάτια, πού υποτίθεται ότι βρίσκονταν oι κοπέλες καί τούς περίμεναν. Πέφτοντας όμως στό κρεβάτι αντί γιά τά κoρίτσια βρήκαν σκεπασμένα μέ τό πάπλωμα τά δυνατά παλληκάρια, οπλισμένα μέ μαυρομάνικα μαχαίρια, καί τά οποία αφού σκότωσαν τούς επίδοξους βιαστές, τούς μετέφεραν καί τούς έθαψαν στούς ανοιγμένους τάφους. Η περιοχή εκείνη από τό γεγονός αυτό ονομάσθηκε «τ αφορεσμένα ταφία». Σέ τέτοια περιωπή είχαν τήν τιμή καί τήν υπόληψη ως χριστιανοί ορθόδοξοι καί Έλληνες. Νομίζω λοιπόν ότι η παράδοσή μας δέν πρέπει νά εξαντλείται στά εξωτερικά, «σήν τσιορβάν καί σά χορούς» αλλά νά προχωρήσει πιό πέρα, νά γίνει η φιλοσοφία τών προγόνων μας, η ηθική τους, η τιμιότητά τους, η φιλοπατρία, η φιλοξενία, η αλληλεγγύη, όλες εν γένει oι αξίες μέ τίς οποίες έζησαν, νά γίνουν λέγω, οδηγός καί βοηθός μας. Διαφορετικά φοβούμαι μήπως εμείς oι απόγονοί τους γίνουμε απλοί πραματευτάδες καί έμποροι τής μεγάλης τους παρακαταθήκης. Στήν Εκκλησία λέμε τιμή μάρτυρος, μίμηση μάρτυρος. Καμμιά δικαιολογία δέν είναι αρκετή, ώστε νά μάς αποτρέψει απ αυτό τό καθήκον, άν φυσικά θέλουμε νά τούς τιμήσουμε όπως τούς αξίζει.
Στόν Πόντο φρόντιζαν νά αποφεύγονται γάμοι μεταξύ συγγενών μέχρι εβδόμου βαθμού. Τηρούσαν τούς ιερούς κανόνες τού γάμου μέ ευλάβεια. Απέφευγαν επιμελώς νά κάνουν γάμο κατά τή διάρκεια τών νηστειών πού καθορίστηκαν από τήν Εκκλησία. Αρραβώνας πού ιερολογούνταν από ιερέα θεωρούνταν μισοστεφάνωμα καί τυχόν διάλυσή του ατιμωτική πράξη. Οι κοπέλες εγκαταλείπονταν στήν φροντίδα τών γονιών τους, καί δέν επιθυμούσαν νά έρθουν σέ αντίθεση μέ τή γνώμη τους. Υπακοή πού θυμίζει μοναστήρι. Παροιμιώδης έμεινε η φράση: «Εγώ άς σού κυρούμ κι άς σή μάνας ίμ τή βουλήν κι εβγαίνω»(Εγώ τού πατέρα μου καί τής μητέρας μου τήν γνώμη δέν τήν παραβαίνω). Δέν έλειπαν όμως καί oι γάμοι από έρωτα, ακόμη καί απαγωγές κοριτσιών ή καί νυμφοκλοπές, πού γίνονταν μέ τέτοια επιτηδειότητα, ώστε θύμιζαν απαγωγές νυμφών τής αρχαίας Σπάρτης. Δέν ανέχονταν όμως η ποντιακή κοινωνία στίς περιπτώσεις αυτές τήν εγκατάλειψη καί τόν διασυρμό τού κοριτσιού. Έλεγαν χαρακτηριστικά: «Koρίτσι όνομαν π εβγάλ, σ οσπίτ νάτ φωτίαν βάλ». Όποιος βλάψει ή εκθέσει μ οποιονδήποτε τρόπο τό καλό όνομα κοριτσιού, βάζει φωτιά στό σπίτι του. Ο θεσμός τής προίκας ήταν άγνωστος, διότι τό πράγμα εθεωρείτο πολύ προσβλητικό γιά τήν κόρη. Αντίθετα στήν Αμισό ο γαμπρός πρόσφερε χρήματα καί δώρα, όπως συνέβαινε στά ομηρικά χρόνια με τά γνωστά έδνα. Στή Νικόπολη ο πατέρας τού γαμπρού πρίν από τόν γάμο πρόσφερε στή μητέρα τής νύφης χρηματικό ποσό, τό γνωστό «σούτ χάκι», δηλαδή, τό δικαίωμα τού γάλακτος, αναγνωρίζοντας τή μεγάλη προσφορά γιά τό μητρικό γάλα πού τής έδωσε καί γιά όλες γενικά τίς μητρικές φροντίδες. Νά η αρχοντιά καί η λεβεντιά τού παραδοσιακού ποντιακού γάμου, κανένας υστερόβουλος υπολογισμός, καμιά εμπορευματοποίηση τού ιερού θεσμού. Από όσα εκτέθηκαν έγινε φανερό ότι γιά τόν πόντιο ο γάμος ήταν υπόθεση ιερή, θεσμός θεόσδοτος. Γι αυτό καί σπάνιζαν τότε τά διαζύγια καί η συνοχή τών μελών τής ποντιακής οικογένειας υπήρξε ο ακλόνητος βράχος πάνω στόν οποίο εδραιώθηκε η ποντιακή φυλή, διατηρήθηκε η γλώσσα, καί κατάφερε εν μέσω λυσσαλέων κυμάτων, πού τήν απειλούσαν, όχι μόνο νά επιζήσει, αλλά καί νά μεγαλουργήσει στήν πεντακοσιόχρονη σχεδόν σκλαβιά της. Γνώρισμα τής ποντιακής οικογένειας, ήταν η πατριαρχική της οργάνωση καί η διευρυμένη μορφή της. Κάτω από τήν ίδια στέγη, σέ ενιαίο νοικοκυριό, μέ κοινή καί αδιαίρετη, τήν οικογενειακή περιουσία-ήν αυτοίς άπαντα κοινά-ζούσαν άτομα τριών καί τεσσάρων γενεών. Τούτο μαρτυρούν καί οι όροι λυκοπάππον-λυκομάνα, αρκο- πάππον καί αρκομάνα, πού δέν τούς συναντούμε σέ καμμία άλλη ελληνική φυλή. Τά μέλη μίας τέτοιας οικογένειας έφθαναν τά 25. Υπάρχουν περιπτώσεις πού έφθαναν τόν αριθμό τών 50 μελών. Παρατηρούμε μία οικογενειακή δομή παρόμοια μ εκείνη τής ομηρικής εποχής. Θυμηθείτε τόν Αλκίνοο πού έχει τά παντρεμένα παιδιά στό ανάκτορό τους. όν Πρίαμο πού συγκατοικεί με τούς υιούς καί τούς γαμπρούς του, πού έμεναν σέ ιδιαίτερες κατοικίες, πού απείχαν όμως ελάχιστα απ τά ανάκτορα. Φυσικά τό παραπάνω επιβαλλόταν από τίς τότε συνθήκες, προκειμένου νά καλυφθούν οι ανάγκες τών γεωργικών καί κτηνοτροφικών εργασιών, καί νά υπάρξει αυτάρκεια στά βασικά υλικά αγαθά, αλλά καί η αυτοάμυνα τών Ποντίων απέναντι στίς επιβουλές τών Τούρκων. Είναι δέ φανερό ότι μία τέτοια δομή απαιτούσε αυστηρή εσωτερική ιεράρχηση καί πειθαρχία, προκειμένου νά εξασφαλισθεί η αρμονική συμβίωση τών μελών της. Η θέση τού πατριάρχη, τού αρχηγού τής οικογενείας, ήταν καθοριστική. Αυτός διαχειριζόταν όλες τίς υποθέσεις καί ρύθμιζε τήν κοινωνική ζωή τής οικογένειας. Γενικά βλέπουμε μία προτίμηση κι έναν σεβασμό στό ανδρικό φύλο -ο ανήρ κεφαλή τής γυναικός- χωρίς νά διαπιστώνεται κάποιο ανταγωνιστικό πνεύμα τών δύο φύλων. Θά αναφερθώ σέ μία χαρακτηριστική περίπτωση, πού δείχνει τό σεβασμό γιαγιάς μεγάλης ηλικίας σέ έμβρυο πού κυοφορούταν σέ μία νέα νύφη. Τό αναφέρει ο Χειμωνίδης. «Καθόμουν, γράφει, μέ τήν καλομάνα μου 90 καί πλέον χρονώ, όταν πέρασε μία «έμποδος» -έγγυος- γυναίκα. Η καλομάνα μου σηκώθηκε. Τής λέω. Τώρα καί γι αυτήν σηκώθηκες; Μού απαντά «πούλιμ, κι άν εφτάει αγούρ καί (γ)ινέτω άξιος άνδρας;»(παιδί μου κι άν γεννήσει αγόρι καί γίνει άξιος άνδρας;). Σάς υπενθυμίζω ότι τό ίδιο συνέβαινε καί στήν αρχαία Σπάρτη απέναντι στίς έγκυες γυναίκες.Τά πρωτοτόκια ίσχυαν τόσο γιά τό αγόρι όσο καί γιά τό κορίτσι. Ως πρωτότοκη, «πρωτικάρ», η κόρη ήταν γιά τά υστερογέννητα αδέλφια της η τρανέσσα καί ο λόγος της μετρούσε μετά τόν λόγο τής μητέρας. Η νέα νύφη γιά αρκετό διάστημα δέν μιλούσε μέ τά πεθερικά της καί συνεννοούνταν μαζί τους μέ νοήματα καί συνθηματικό βήξιμο. Όμως συγκρίνοντας τή θέση τής Ποντίας γυναίκας μέ τή θέση τής Τουρκάλας, τής μόνης με τήν οποία θά μπορούσε νά συγκριθεί, βλέπουμε πολλά ισχυρά προνόμια, τά οποία απορρέουν από τό γεγονός ότι η ποντιακή οικογένεια ήταν δομημένη πάνω στίς ορθόδοξες χριστιανικές θέσεις, «όπου ουκ ένι άρσεν καί θήλυ». Πιό συγκεκριμένα, η τουρκάλα ήταν υποχρεωμένη νά αποδεχθεί τά βάρβαρα ανδρικά προνόμια, πολυγαμία, απλούστατη λύση τού γάμου μέ τήν τριπλή εξαγγελία τού συζύγου της «σέ χωρίζω, σέ χωρίζω, σέ χωρίζω». Ήταν υποχρεωμένη νά κρύβει τό πρόσωπό της. Τής έλειπε απόλυτα η κοινωνική ζωή (οικογενειακές σχέσεις, ανταλλαγή επισκέψεων) καί η κάθε είδους ψυχαγωγία (οι Τούρκοι απαγόρευαν τίς γυναίκες νά χορεύουν δημόσια). Όλα αυτά σέ συνδυασμό με τίς δικές της δυνατότητες, νά συμμετέχει ελεύθερα στή ζωή τής Εκκλησίας, στά πανηγύρια, στούς χορούς πού συνοδεύονταν από τήν τρυφερή αντιμετώπιση τού συζύγου της καί όχι σπάνια καί τών πεθερικών της, γλύκαιναν τή ζωή της καί τήν έκαναν νά νιώθει ασφαλής στήν ορμονική πολυμελή οικογένειά της. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μεγάλη κρίση θεσμών καί ηθικών αξιών.
Κλονίζεται η οικογένεια καί οι γεροντότεροι αντί νά τύχουν σεβασμού, αφήνονται καί πεθαίνουν έρημοι καί μόνοι σέ κάποιο γηροκομείο. Στ αφτιά μου ηχούν τά λόγια-απάντηση μίας νύφης πρός τήν πεθερά της-πού τής είπε: «Παιδί μου, στή γιoρτή σου θέλω νά σού κάνω δώρο, πές μου τί θέλεις;» καί η νύφη απαντά: «Νά μού αδειάσεις τή γωνιά». Κι όμως θά έπρεπε νά θυμόμαστε ότι μετά τόν Θεό οφείλουμε νά τιμούμε τούς γονείς μας. Νά θεωρούμε τήν παρουσία τους ευλογία καί όχι πρόβλημα. Ένας δυτικόφερτος τύπος οικογένειας προβάλλεται συνεχώς από τά Μ.Μ.Ε. πού προσπαθεί -καί δυστυχώς τό πετυχαίνει- νά υποκαταστήσει τήν παραδοσιακή ελληνική οικογένεια, τήν οικογένεια πού στηρίχθηκε πάνω στήν ασάλευτη πέτρα τής διδασκαλίας τής Εκκλησίας μας, η οποία καί ως μυστήριο μέγα τήν ευλογεί. Χάρη σ αυτή τήν οικογένεια επιβίωσε η φυλή μας, καί άς αντιμετώπισε πολύ δύσκολες συνθήκες. Παρά τό γεγονός ότι η ελληνική οικογένεια σέ σύγκριση μέ τή δυτικοαμερικανική, διατηρεί ακόμη αρκετά από τά αγαθά στοιχεία συνοχής καί αρμονίας, εν τούτοις θά πρέπει νά ομολογηθεί ότι πήρε κιόλας κι αυτή τόν επικίνδυνο δρόμο μετάλλαξης, αλλοίωσης καί αλλοτρίωσης τού χαρακτήρα της. Σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, η τηλοψία, μέ τά πρότυπα πού παρουσιάζει, μέ χρώματα φανταχτερά, διαφθείρει τούς νέους καί όχι μόνο αυτούς, καί ουσιαστικά αχρηστεύει τόν ρόλο καί τό έργο τών γονέων, τής οικογένειας. Σήμερα τά παιδιά δέν ακούν καί δέν υπακούν. Φταίνε πολλοί. Όμως θά ήταν παράλειψη άν δέν αναφερθούμε στή δική μας ευθύνη. Κάποτε, τήν εποχή τής δραχμής βρήκα ένα 100δραχμο. Μέσα στό λευκό υδατόγραμμά του διάβασα τά εξής: «όποιος κατηγορεί τή νέα γενιά, άς σκεφθεί ποιός τή μεγάλωσε».
Τό 1961, σέ μία εκδήλωση γιά τά θύματα τών Εβραίων από τή γερμανική κατοχή, πού έγινε στή Θεσσαλονίκη, μετά από πολλούς ομιλητές, πού λαύροι καταφέρθηκαν κατά τού «τέρατος τής αποκαλύψεως» όπως χαρακτηρίστηκε ο Χίτλερ, πήρε τό λόγο ένας σοφός ραββίνος από τό Ισραήλ, ο οποίος μεταξύ τών άλλων είπε καί τά εξής αξιοσημείωτα: «Ημείς εκ τής Βίβλου εδιδάχθημεν τά αίτια τών συμφορών μας νά τά αναζητώμεν εις τούς ιδίους τούς εαυτούς μας». Μήπως αμφιβάλλει κανείς ότι καί εμείς, άρχοντες καί αρχόμενοι, αξιωματούχοι καί απλοί πολίτες «εμακρύνθημεν από τού Κυρίου»; Τό δικό μας ενδιαφέρον γιά τά τηλεοπτικά σκουπίδια ρίχνει νερό στό μύλο τους καί παρακινεί τούς τηλεοπτικούς παραγωγούς γιά περισσότερο καί πιό όζουσα προσφορά. Καί βλέπουμε νά καταβάλλεται προσπάθεια ποιό κανάλι καί ποιός παραγωγός θά ξεπεράσει τούς άλλους σέ βωμολοχίες καί προστυχιές, προκειμένου νά ανεβεί η τηλεθέαση καί φυσικά η αμοιβή τους. Άν εμείς δηλώναμε μέ τή στάση μας «ευχαριστώ δέν θά πάρω» πιθανόν νά άλλαζαν συμμορφούμενοι στίς προτιμήσεις μας. Θά συνέβαινε ό,τι καί μέ τά νηστήσιμα φαγητά καί προϊόντα, τά οποία επέβαλε η ευσέβεια τού λαού στά καταστήματα. Όμως γιατί όχι καί διαμαρτυρία γιά όλη αυτή τή σαβούρα; Θυμηθείτε τήν περίπτωση κατά τήν οποία πρόγραμμα τηλεοπτικού σταθμού πρίν μερικά χρόνια διακόπηκε, επειδή δέχθηκε τηλεφωνήματα τηλεθεατών πού διαμαρτυρήθηκαν γιά τήν ποιότητά του. Αντιστάθηκαν. Είναι καιρός νά σκύψουμε όλοι πάνω στήν ελληνική παραδοσιακή οικογένεια, γιά νά ανακαλύψουμε καί νά εκτιμήσουμε τούς μεγάλους θησαυρούς καί τήν σπουδαιότατη συμβολή της στήν ευτυχία τής κοινωνίας μας. Αντί επιλόγου καί σχετικών συμπερασμάτων, παραθέτω μία επιστολή ενός αληθινού καί πιστού ορθοδόξου χριστιανού, τρυφερού συζύγου, φιλόστοργου πατέρα καί φιλοπάτορα υιού.
Φυλακές Αμάσειας-Δευτέρα 6 Οκτωβρίου 1921.
Επιστολή ενός μελλοθανάτου, Αντωνίου Τσινόγλου, Διευθυντού τού Γραφείου Προσφύγων εν Αμισώ
Σεβαστοί μου γονείς, προσφιλής μου σύζυγος, τέκνα μου αγαπητά, λοιποί Οικογένεια Ποντίων συγγενείς καί φίλοι. Κατεδικάσθην αθώος ών εις θάνατον, ήτο θέλημα Θεού, διά τούτο καί εγώ δέν λυπούμαι, καί σείς μή λυπηθείτε, έχω πίστιν, ότι θά συναντηθούμε εις τήν άλλην ζωήν. Σάς στέλνω τόν χαιρετισμό καί τήν αγάπη μου, εν όσω ζείτε νά μέ μνημονεύετε. Αντιόπη, ο Θεός δέ μέ ηξίωσε νά γηροκομήσω τούς γονείς μας, τό έργον τούτο τό αφήνω μόνον εις σέ. Δία σέ καί διά τά τέκνα μας είμαι βέβαιος, ότι θά φροντίσει ο καλός Θεός. Νά μή λυπηθείς καί αγανακτήσεις εναντίον τού θελήματος τού Θεού. Εάν επιζήσετε τής καταιγίδος αυτής, νά πάτε στούς γονείς μας κοντά καί νά γράφεις δέ καί στόν Φώτιον καί τόν Χρύσανθον τήν παράκλησίν μου, όπως λάβουσιν υπό τήν μέριμνάν των τήν Ιουλίαν καί τήν Χρυσάνθην. Τήν βεργέτα (βέρα) καί τό ωρολόγι μου παρέδωσα εις τόν κ. Π. Βαλιούλην νά σέ φέρει. Τά ρούχα μου θά διαμοιρασθούν εδώ. Πήρα τήν τελευταία σου επιστολήν καί είμαι ήσυχος εν τή φυλακή. Εξομολογήθην, εγένετο λειτουργία καί εκοινώνησα, θά αποθάνω ήσυχος καί ατάραχος. Επιθυμώ νά μή κλαύσετε πολύ. Ο Θεός μαζί σας. Σάς φιλώ όλους εκ ψυχής. Ο ιδικός σας. Αντώνιος Τσινόγλου. ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ
Τέτοια συγκλονιστικά κείμενα, πού γεμίζουν μέ εθνική περηφάνια όποιον Έλληνα τά διαβάζει, δέν βρέθηκε κανείς ως τώρα νά τά συμπεριλάβει ως αναγνώσματα ή ως ιστορικά κείμενα στά σχολεία μας. Αντί γι αυτά, τά Νεοελληνικά Αναγνώσματα Γυμνασίου καί Λυκείου είναι γεμάτα από σαχλά καί ακαταλαβίστικα κείμενα «κουλτουριάρηδων» λογοτεχνών. Τί νά πεί κανείς; Νά ευχηθούμε φωτισμό στούς αρμόδιους.
*Τό κείμενο προέρχεται από τό περιοδικό Φίλιππος, αριθμός τεύχους 75/2012, τής Ιστορικής- Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Φίλιππος».