Όταν οι άγιοι Πατέρες μιλούν για τους λογισμούς δεν εννοούν απλώς τις σκέψεις, αλλά τις εικόνες και τις παραστάσεις κάτω από τις οποίες υπάρχουν και οι κατάλληλες κάθε φορά σκέψεις. Οι εικόνες μαζί με τις σκέψεις λέγονται λογισμοί. «Αι εικόνες εις άλλας μεν περιπτώσεις φέρουν χαρακτήρα μάλλον εποπτικόν, εις άλλας δε κυρίως νοητικόν, συχνότερον δε μικτόν. Εφ όσον όμως και αι εποπτικαί εικόνες έλκουν οπίσω των αυτήν ή εκείνην την σκέψιν, υπό των ασκητών πάσαι αι εικόνες καλούνται «λογισμοί» (1). Οι διάφορες διαβολικές σκέψεις χρησιμοποιούν ως όχημα άλλοτε ό,τι φέρουν οι αισθήσεις στον νου και άλλοτε επιστρατεύουν την φαντασία και την διαιρεθείσα μνήμη και προσβάλλουν τον άνθρωπο με απώτερο σκοπό να επιτύχουν την αιχμαλωσία του.
Κατά τον Ησύχιο τον Πρεσβύτερο όλοι οι άνθρωποι αγνοούν ότι οι λογισμοί δεν είναι τίποτε άλλο παρά «φαντασίαι αισθητών και κοσμικών πραγμάτων» (2). Όπως φαίνεται από το κείμενο αυτό η φαντασία παίζει σπουδαιότατο ρόλο στον σχηματισμό εντός της εικόνος. Έτσι μπορεί να πη ότι οι λογισμοί είναι ζωγράφοι που ζωγραφίζουν στο λογιστικό διάφορες εικόνες και παραστάσεις, οι περισσότερες από τις οποίες είναι μνήμες του παρελθόντος. Ένας αδελφός επολεμείτο από τις μνήμες του παρελθόντος, γι αυτό έλεγε: «παλαιοί και νέοι ζωγράφοι εισίν οι λογισμοί μου? μνήμαί εισιν οχλούσαί μοι και γυναικών είδωλα» (3).
Οι λογισμοί είναι ζωγράφοι που ζωγραφίζουν στο λογιστικό διάφορες εικόνες και παραστάσεις, οι περισσότερες από τις οποίες είναι μνήμες του παρελθόντος
Όλα τα πράγματα έχουν τους λόγους τους με τους οποίους μιλούν και επικοινωνούν με τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο τον Σιναΐτη, η Αγία Γραφή ονομάζει λογισμούς και αυτούς τους λόγους των πραγμάτων, Οι λόγοι των πραγμάτων λέγονται και νοήματα αντιστρόφως. Η κίνηση αυτών «καθ εαυτήν μεν άϋλος εστι, μορφούται δε δια των πραγμάτων εις είδος και μεταπλάττεται? και ούτω το προσβαλόν δια της επιφανείας, γνωρίζεταί τε και λέγεται»(4). Οι λόγοι των πραγμάτων χρησιμοποιούνται από τον διάβολο, γι αυτό και μπορεί να ονομασθούν και λόγοι των δαιμόνων (5). Ο ίδιος άγιος χαρακτηρίζει τους λογισμούς ή μάλλον την έφοδο των λογισμών, «ρεύμα ποτάμιον» το οποίο με την συγκατάθεση της αμαρτίας μεταβάλλεται σε πλημμύρα που καλύπτει την καρδιά (6).
Μιλώντας για τους λογισμούς και προσπαθώντας να εντοπίσουμε τι ακριβώς είναι, νομίζω ότι πρέπει να αναφερθούμε στην διαίρεση των λογισμών που κάνει ο άγιος Μάξιμος. Κατά τον άγιο, άλλοι από τους λογισμούς είναι απλοί και άλλοι σύνθετοι. Απλοί λογισμοί είναι οι απαθείς, οι οποίοι δεν συνδέονται με πάθος, ενώ σύνθετοι λογισμοί είναι οι εμπαθείς, δηλαδή οι «εκ πάθους και νοήματος συγκείμενοι» (7). Η μνήμη ενός πράγματος, όταν συμπλέκεται με το πάθος κάνει τον λογισμό εμπαθή ή σύνθετο. Νομίζω πως στο σημείο αυτό είναι καλό να διαγράψουμε την διάκριση μεταξύ του πράγματος, του νοήματος και του πάθους, όπως τα αναλύει ο άγιος Μάξιμος. Πράγμα είναι ο χρυσός, η γυνή, ο ανήρ κ.λ.π. Νόημα είναι η ψιλή μνήμη των προηγουμένων, δηλαδή του χρυσού, της γυναικός και του ανδρός. Πάθος δε είναι «φιλία άλογος ή μίσος άκριτον τινός των προειρημένων». Νόημα εμπαθές είναι λογισμός σύνθετος, αποτελούμενος από πάθος και νόημα. Γι αυτό πρέπει να αγωνιζόμαστε να γνωρίσουμε το πάθος από το νόημα, ώστε ο λογισμός να παραμείνη απλός.
Και αυτός ο χωρισμός γίνεται με την πνευματική αγάπη και την εγκράτεια (8). Οι εμπαθείς λογισμοί ή ερεθίζουν το επιθυμητικό της ψυχής ή εκταράσσουν το θυμικό και το λογιστικό (9).
Ο Ευάγριος τονίζει ότι υπάρχουν λογισμοί που τέμνουν και υπάρχουν λογισμοί που τέμνονται. Οι πονηροί λογισμοί τέμνουν τους αγαθούς, αλλά και οι πονηροί τέμνονται από τους αγαθούς. Αναφέρει ένα παράδειγμα. Ο λογισμός φιλοξενίας δια την δόξαν του Κυρίου τέμνεται από τον πονηρό, που υποβάλλει λογισμό φιλοξενίας για την ανθρώπινη δόξα. Επίσης ο λογισμός φιλοξενίας για την ανθρωπαρέσκεια τέμνεται «επελθόντος κρείττονος λογισμού» που μας αναγκάζει να φιλοξενήσουμε δια τον Κύριο και δια την αρετή (10).
Επομένως μπορεί ένας λογισμός να ξεκινήση ως κακός, αλλά με την προσπάθεια την δική μας και την έμπνευση του Αγίου Πνεύματος να μεταμορφωθή σε καλό και αντιστρόφως. Αλλά αυτό θα το δούμε αναλυτικότερα σε άλλο σημείο, στο οποίο θα κάνουμε λόγο για την θεραπεία από τους λογισμούς. Πάντως εδώ βλέπουμε ότι υπάρχουν λογισμοί που τέμνουν και λογισμοί που τέμνονται, λογισμοί καλοί και λογισμοί πονηροί.
Σημειώσεις:
- Αρχιμ Σωφρονίου: Γέρων Σιλουανός, σελ. 136
- Φιλοκαλία Α’, σελ. 165, ρνδ’
- Γεροντικόν, εκδ. Παπαδημητρίου, σελ. 61
- Φιλοκαλία Δ’, σελ. 40, ξστ’
- ένθ. ανωτ. ξζ’
- ένθ. ανωτ. σελ. 40,, ξδ’
- Φιλοκαλία Β’, σελ. 25, πδ’
- ένθ. ανωτ. σελ. 33, μβ’ μγ’
- αγ. Μαξίμου, Φιλοκαλία Β’, σελ. 30, κ’
- Φιλοκαλία Α’, σελ. 47-48
Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Μητροπολίτου Ναυπάκτου και αγ. Βλασίου Ιεροθέου, Έκδοση Ζ, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας)